جنگ و آلودگی هوا به یکدیگر ارتباط دارند؟
روزنو :کارشناسان به «اعتماد» می‌گویند که آلودگی هوای تهران به دلیل خیزش گرد و خاک از کانون‌های خشک خارجی و داخلی است
تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهد که کل منطقه خاورمیانه به دلیل خشکسالی چند ساله با خیزش گرد و خاک مواجه است
آیا آلودگی هوای این روزهای تهران، از تبعات جنگ ۱۲ روزه و انفجار موشک و پهپاد‌های اسراییلی و فعالیت سامانه پدافندی در پایتخت است؟ این سوالی است که از روز ۴ تیر ماه، به دنبال اولین هشدار سازمان هواشناسی درباره ناسالم شدن هوای پایتخت و خودداری از تردد غیرضروری در سطح شهر، در ذهن بسیاری از شهروندان ایجاد شد و نیمه تیر ماه و در تعطیلات چند روزهای که تهران خلوت شده بود، هشدار هواشناسی درباره افزایش آلودگی هوای پایتخت تا سطح خطرناک، این سوال را به یک فرض جدی درباره ماندگاری آلودگی‌های محیط‌زیستی جنگ ۱۲ روزه تبدیل کرد.
به گزارش روز نوالبته همزمانی چند اتفاق با این هشدار‌های رسمی هم، در تقویت ابهام ایجاد آلودگی‌های ماندگار در محیط‌زیست شهری بی‌تاثیر نبود. روز چهارشنبه ۱۸ تیر ماه، اطلاع‌رسانی در سامانه شرکت کنترل کیفیت هوای تهران مختل شد و در همین روز، سامانه پایش کیفی هوای کشور هم شاخص آلاینده‌های پایتخت را از دسترس خارج و حذف کرد. شرکت کنترل کیفیت هوای تهران، نهاد زیر مجموعه شهرداری پایتخت است و به صورت روزانه، کیفیت هوا و غلظت آلاینده‌ها را اعلام می‌کند.
روز چهارشنبه ۱۸ تیر ماه، این سامانه چنان دچار اختلال شد که در بعضی ساعات این روز، غلظت آلاینده‌های پایتخت را صفر و هوا را در وضع پاک و در بعضی ساعات، با شاخص ۸۰ و در بعضی ساعات با شاخص ۱۲۳ بابت وجود ذرات معلق با قطر کمتر از ۱۰ میکرون اعلام کرد و سایر صفحات این سامانه ازجمله آرشیو غلظت الاینده‌ها، آرشیو گزارشات روزانه و آرشیو شاخص کیفیت هوا از دسترس خارج شده بود. سامانه پایش کیفی هوای کشور، از دیگر صفحات اعلام وضعیت آلاینده‌های استان‌های ایران و زیرمجموعه سازمان حفاظت محیط‌زیست است که معمولا دو نوبت در روز، شاخص جدید آلاینده‌های شهر‌های مختلف هر استان را اعلام می‌کند. روز چهارشنبه ۱۸ تیر ماه، نه تنها هیچ اطلاعاتی درباره آلاینده‌های هوای شهر تهران موجود نبود، در آرشیو گزارشات هم از روز ۷ خرداد امسال، شاخص آلاینده شهر تهران هیچ عددی نداشت در‌حالی که در مقابل نام باقی شهر‌های استان، شاخص آلاینده به تفکیک اعلام شده بود.
اختلال در اعلام کیفیت هوای پایتخت در‌حالی بود که عصر روز چهارشنبه، در سامانه‌های بین‌المللی کیفیت هوای شهر‌های جهان، اعدادی بسیار متفاوت از آلاینده‌های هوای تهران اعلام می‌شد. وب‌سایت aqicn.org یکی از سامانه‌های جهانی اعلام کیفیت هوای شهر‌ها براساس نوع و غلظت آلاینده‌هاست. عصر روز چهارشنبه و در زمانی که شاخص آلاینده‌های شهر تهران در سامانه پایش کیفی هوای کشور، بدون عدد بود،
در این وب‌سایت بین‌المللی در ۵ ایستگاه پایتخت میزان غلظت آلاینده‌ها به وضع ناسالم برای همه رسیده بود. گزارشی که در ساعت ۵ بعدازظهر در این وب‌سایت بین‌المللی به‌روز رسانی شد، نشان می‌داد که ایستگاه سلامت در منطقه ۱۷ با شاخص ۱۷۸ آلوده‌ترین نقطه پایتخت است و شهرک چشمه در منطقه ۲۲ با شاخص ۱۶۳، ایستگاه دانشگاه صنعتی شریف در منطقه ۲ با شاخص ۱۶۱، ایستگاه دانشگاه تهران در منطقه ۶ با شاخص ۱۵۴ و ایستگاه شهرداری منطقه ۲۲ با شاخص ۱۵۰، آلوده‌ترین نقاط پایتخت بودند در‌حالی که آلاینده غالب در این ایستگاه‌ها، ذرات معلق با قطر کمتر از ۲.۵ و ۱۰ میکرون، دی اکسید نیتروژن، دی اکسید گوگرد و ازن بود. همزمانی کاهش کیفیت هوای شهر‌های تهران، اصفهان، تبریز و کرمانشاه که در طول جنگ ۱۲ روزه، هدف بیشترین حملات موشکی و پهپادی و پرتابه‌های اسراییل قرار گرفتند از دیگر دلایل پررنگ شدن فرض ماندگاری تاثیرات محیط‌زیستی جنگ ۱۲ روزه در اذهان عمومی بود. در نهایت، پرونده این فرضیات با انتشار نتایج تحقیقی در یکی از موسسات بین‌المللی تکمیل شد. هفته گذشته، محققان محیط‌زیست، در گزارشی که در نشریه Bulletin of the Atomic Scientists منتشر شد با استناد به اظهارات مدیر رصدخانه جنگ و محیط‌زیست انگلستان، با هشدار نسبت به تبعات و آلودگی ماندگار ناشی از حملات اسراییل به مناطق مسکونی و محیط عمومی شهر تهران در جنگ ۱۲ روزه نوشتند که «آتش‌سوزی در تاسیسات نفتی و پالایشگاه‌ها و نیروگاه‌ها، منجر به انتشار آلاینده‌هایی ازجمله ذرات معلق، اکسید‌های نیتروژن، مونوکسید کربن، دی‌اکسید گوگرد، ترکیبات آلی فرار و احتمالا دی‌اکسین‌ها و هیدروکربن‌های آروماتیک چندحلقه‌ای می‌شود که تمام این آلاینده‌ها، بسته به غلظتشان، برای انسان مضر هستند علاوه بر اینکه میزان بالای انتشار گاز‌های گلخانه‌ای، از تبعات درازمدت جنگ‌هاست که به دنبال اصابت بمب و موشک و انفجار پس از آن و همچنین در پی آتش‌سوزی سایت‌های سوخت فسیلی و استفاده از ادوات جنگی که مصرف سوخت بالایی دارند، ایجاد می‌شود.»
خوراک موشک‌هایی که به ایران شلیک شد چه بود؟
در یک وب‌سایت معرفی انواع مواد شیمیایی، مقاله‌ای درباره ترکیبات سوخت موشک مدرن منتشر شده است. در این مقاله آمده است: «ترکیبات سوخت موشک به دو دسته کلی تقسیم می‌شود؛ سوخت جامد و سوخت مایع. آلومینیوم پودر شده یک سوخت فلزی بسیار انرژی‌زاست و به دلیل چگالی انرژی بالا و گرمای احتراق زیاد، به عنوان سوخت اصلی در بسیاری از پیشرانه‌های سوخت جامد استفاده می‌شود. آمونیوم پرکلرات یکی از رایج‌ترین و قوی‌ترین اکسید‌کننده‌ها در پیشرانه‌های سوخت جامد است. این ماده، اکسیژن موردنیاز برای سوختن آلومینیوم را فراهم کرده و به احتراق کامل سوخت کمک می‌کند. سوخت مکمل، یک ماده هیدروکربنی است و در فرآیند احتراق به نیروی پیشرانه کمک می‌کند.
اکسید آهن، یک کاتالیزور جهت بهبود سرعت سوختن است که به پیشرانه سوخت جامد اضافه می‌شود تا سرعت سوختن آن را افزایش دهد. سوخت‌های مایع هم به دلیل قابلیت کنترل دقیق‌تر میزان پیشرانه و اغلب راندمان بالاتر (تکانه ویژه بیشتر)، نقش حیاتی در بسیاری از موشک‌های فضایی و نظامی ایفا می‌کنند. اکسیژن مایع، یک اکسیدکننده بسیار قوی است که به دلیل محتوای بالای اکسیژن، امکان احتراق کارآمد سوخت را فراهم می‌کند. هیدروژن مایع هم سبک‌ترین و پرانرژی‌ترین سوخت شناخته شده است که به دلیل چگالی انرژی بسیار بالا در واحد جرم، به عنوان یک سوخت بسیار کارآمد شناخته می‌شود و در مقایسه با سایر سوخت‌ها، به ازای وزن یکسان، نیروی پیشرانه بیشتری تولید می‌کند...»
در بخش دیگری از این مقاله، اشاره شده که «حوادث ناشی از کار با ترکیبات سوخت موشک می‌تواند پیامد‌های فاجعه‌باری داشته باشد، ازجمله تلفات جانی، آسیب‌های شدید به پرسنل، تخریب تجهیزات و تاسیسات، آلودگی محیط‌زیست و تاخیر در برنامه‌های فضایی و نظامی. رعایت اصول ایمنی نه تنها وظیفه‌ای اخلاقی و قانونی است، بلکه برای حفظ جان و سرمایه، اطمینان از موفقیت پروژه‌ها و جلوگیری از آسیب‌های زیست‌محیطی نیز امری حیاتی است.»
یک کارشناس شیمی در گفت‌و‌گو با «اعتماد» در رد تاثیر مخرب و ماندگار ذرات تشکیل‌دهنده سوخت موشک در هوای منطقه می‌گوید: «ماده اصلی سوخت موشک، پودر و ترکیبات آلومینیوم است، اما میزان آلایندگی پودر آلومینیوم در حدی نیست که آلودگی ماندگاری در هوا ایجاد کند، بلکه حداکثر تا ۴۸ ساعت در هوای منطقه می‌ماند و سپس کف‌نشین شده و از بین می‌رود.»
این کارشناس ضمن تاکید بر اینکه آلودگی هوای تهران در این ایام، به دلیل ذرات معلق و گرد و غبار است و هیچ ربطی به انفجار موشک‌ها در جنگ ۱۲ روزه و حملات اسراییل ندارد، به عنوان یک مصداق مشابه، به آلودگی هوایی که به دنبال انفجار دو انبار حاوی مواد شیمیایی در اسکله رجایی بندرعباس (۶ اردیبهشت امسال) ایجاد شد، اشاره می‌کند و می‌گوید: «در بندر رجایی، مواد هیدروکربنی حاوی مولکول‌های گوگرد و نیتروژن منفجر شد و سوخت که همین مولکول‌ها، ذرات معلق ایجاد می‌کند. البته ماندگاری مخاطرات محیط‌زیستی انفجارها، به ابعاد محل انفجار و نوع ماده منفجر شده بستگی دارد.
اگر منبع سوخت بنزین منفجر شود، هیچ آلودگی محیط‌زیستی تولید نمی‌کند، ولی اگر ماده منفجر شده حاوی مولکول گوگرد، نیتروژن، مولکول‌های هیدروکربنی سنگین و اروماتیک‌ها نباشد، آلودگی ایجاد شده در حد تولید دی اکسید کربن و مونوکسید کربن خواهد بود که ماندگاری این آلاینده‌ها هم، حداکثر تا ۴۸ ساعت است و در صورت وزش باد و جابه‌جایی هوا از سطح زمین، در باد معلق می‌ماند و با کاهش سرعت وزش باد، این آلاینده‌ها هم کم‌کم فروکش می‌کنند و ازبین می‌روند.»
اگر از مواد ممنوعه در سوخت موشک استفاده نشده باشد، خطر محیط‌زیستی ندارد
احد وظیفه؛ رییس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور، در گفت‌و‌گو با «اعتماد» فرضیه تاثیر انفجار موشک و پهپاد و پرتابه‌های اسراییل در آلوده کردن هوای شهر تهران در جنگ ۱۲ روزه را رد کرده و می‌گوید: «آلودگی هوای تهران و بسیاری نقاط کشور ظرف دو هفته اخیر، فقط گرد و خاک و ذرات معلق با قطر کمتر از ۱۰ میکرون بوده و جنس این ذرات و کانون تولیدشان هم مشخص است و نه تنها با نقشه‌های هواشناسی می‌توان مسیر و میزان توسعه این ذرات براساس سرعت وزش باد را مشخص و مشاهده کرد، غلظت این ذرات هم قابل سنجش است. طبق تصاویری که از ماهواره‌ها و نقشه‌های هواشناسی دراختیار دارم و البته دسترسی به این تصاویر هم برای همگان در تمام کشور‌ها امکان‌پذیر است، در این ایام، نه تنها ایران بلکه اغلب مناطق افغانستان، پاکستان، عراق، سوریه، ترکمنستان، جنوب ترکیه و حتی کویت هم با خیزش گرد و خاک مواجهند.
شرق سوریه و مناطق مرکزی یا شمال عراق، دو کانون بحرانی خاستگاه گرد و خاک در منطقه خاورمیانه است، اما نوار شرقی ایران و حوزه دریاچه هامون هم از خاستگاه‌های داخلی خیزش گرد و خاک در کشور است و البته دلیل اصلی خیزش گرد و خاک، هم در ایران و هم در منطقه خاورمیانه، کاهش شدید بارندگی‌ها و خشکی منطقه است، چنانکه در سال جاری، بارندگی‌ها نه تنها در ایران، بلکه در افغانستان و ترکمنستان و عراق و سوریه و حتی ترکیه، کمتر از حد نرمال بوده و به طور مشخص، در ایران با میانگین کاهش ۴۰ درصدی بارندگی نسبت به حد نرمال مواجه بوده‌ایم که البته در برخی مناطق کشور مثل گیلان، میزان بارش‌ها حدود ۱۰ درصد با حد نرمال فاصله داشته ولی در برخی مناطق مثل هرمزگان، جنوب فارس و سیستان و بلوچستان، تا بیش از ۷۵ درصد کمتر از میانگین بلندمدت بوده است.
در محیط خشک و زمینی که رویش گیاهی بسیار کمتر از معمول دارد، وسعت قابل توجهی از منطقه، عاری از آب و علف است که در چنین وضعی، میزان چسبندگی خاک هم کاهش یافته و در نتیجه، خاک در معرض فرسایش باد قرار می‌گیرد و با وزش بادی با سرعت ۳۰ تا ۳۵ کیلومتر بر ساعت، گرد و خاک از این زمین خشک و در معرض فرسایش برمی‌خیزد و در کل منطقه پخش می‌شود. آلودگی هوای تهران هم متفاوت با بقیه نقاط کشور نیست چنانکه یکی از مهم‌ترین خاستگاه‌های خیزش گرد و خاک در تهران، همان نواحی خشک عراق و سوریه است و در تصاویر زنده ماهواره‌ای به خوبی می‌توان مشاهده کرد که جریان گرد و خاک، از چه مسیری حرکت کرده و به تهران می‌رسد، اما کانون‌های داخلی در اطراف استان تهران هم در خیزش گرد و خاک موثر است. تالاب گاوخونی که به دلیل نرسیدن آب به یک محوطه خشک تبدیل شده، دریاچه نمک قم که بر اثر خشک شدن به پودر‌های سیال تبدیل می‌شود، تالاب صالحیه با یک خاک آبرفتی مستعد فرسایش در جنوب استان‌های تهران و البرز، از جمله کانون‌های خیزش گرد و خاک در اطراف استان تهران هستند.»
درباره میزان ماندگاری مواد تشکیل دهنده سوخت موشک‌های کروز و بالستیک در هوای تهران و کرمانشاه و اصفهان و تبریز که هدف بیشترین حملات موشکی و پهپادی اسراییل بودند آن هم در ایامی که سرعت وزش باد در این شهر‌ها چندان بالا نبوده، می‌گوید: «به جرات می‌توانم بگویم که اگر بمب یا سلاح انفجاری منفجر شود، به شرط آنکه سوخت این ادوات، حاوی ترکیبات شیمیایی مضر و ممنوعه‌های ذکر شده در معاهده‌های جهانی نباشد، ماندگاری کوتاه‌مدتی در هوای محل انفجار و مناطق اطراف آن خواهد داشت. سلاح‌های معمولی انفجاری، غیر از گرد و خاک و خسارات و تخریبی که به جا می‌گذارند و صحنه‌های وحشتناکی که ایجاد می‌کنند، تاثیر زیادی در آلودگی هوا ندارند و گرد و خاک ناشی از انفجار سلاح‌های انفجاری، ظرف چند ساعت توسط باد پخش می‌شود.
بنابراین، نه فقط در تهران، بلکه در تبریز و کرمانشاه و اصفهان هم آلودگی هوا هیچ ارتباطی به انفجار مواد تشکیل‌دهنده سوخت موشک‌ها نداشته و آلودگی فعلی در هوای کشور، گرد و خاک است و کانون عمده این گرد و خاک هم، خارج از مرز‌های ایران و در نقاطی است که هیچ انفجار موشکی نداشته. البته هر کدام از این موارد گرد و خاک، باید با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای و نقشه‌های هواشناسی بررسی شود ولی در همین تصاویر ماهواره‌ای هم، گرد و خاکی که به سمت کشورمان می‌آید، به وضوح قابل شناسایی و ردیابی است.»
