بحرانی به نام فرونشست زمین!
روزنو :چندی پیش سیداسکندر صیدایی، رییس سازمان نقشه‌برداری کشور با اشاره به اینکه حدود ۹۰ هزار کیلومتر مربع از خاک ایران معادل مساحت پنج کشور جهان، تحت‌تاثیر فرونشست قرار دارد، گفته بود نرخ سالانه فرونشست حتی به ۳۱ سانتی‌متر رسیده که چند برابر استاندارد جهانی است.
در کشاکش بحران آبی که این روز‌ها گریبان تهرانی‌ها و حتی مردم استان‌های دیگر را گرفته، خبری که همه را شوک کرد این بود که ایران جزو سه کشور جهان در درگیری با پدیده فرونشست زمین است.
به گزارش روز نو پدیده‌ای که انسان‌ها در بروز و ظهور آن با حفر چاه‌های غیرمجاز، بهره‌برداری از آب‌های سطحی و بی‌توجهی به محیط‌زیست مقصر اصلی‌اند.
آنچه در این گزارش به آن می‌پردازیم تکرار این بدیهیات نیست، اهمیت توجه به موضوع فرونشستی است که به گزارش سازمان زمین‌شناسی به عنوان نمونه در تهران نرخ آن در برخی از نقاط شهر به ۳۰ سانتی‌متر رسیده و این سازمان در همین گزارش به این موضوع هم اشاره کرده که یکی از دلایل این اتفاق، برداشت سالانه ۱۵۰ میلیون متر مکعب از آب‌های زیرزمینی است.
نکته قابل توجه در این پدیده این است که فرونشست تنها یک آسیب محیط‌زیستی نیست، بلکه این پدیده می‌تواند باعث غیرقابل استفاده شدن اراضی کشاورزی و مسکونی شود و از همه بدتر اینکه این امر می‌تواند منجر به مهاجرت اجباری و افزایش مشکلات اجتماعی و اقتصادی شود.
شاید با خواندن این متن این سوال برایتان مطرح شود که آیا راهی برای بهبود این شرایط یا بهتر بگوییم درمان پدیده فرونشست وجود دارد؟ پاسخ آری است. متخصصان و کارشناسان پنج راه را برای مقابله با فرونشست پیشنهاد می‌دهند، هر چند که ابتدا باید بدانیم که آیا مقابله با فرونشست اساسا قابل اجرا هست یا نه؛
اما در نهایت کارشناسان پنج راه‌حل را پیشنهاد دارند. آنها معتقدند که در ابتدا باید منابع آب را مدیریت کرد، یعنی دولت باید با اجرای طرح‌های جامع مدیریت منابع آب، از برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی جلوگیری کند. این طرح‌ها باید شامل اقداماتی مانند افزایش بهره‌وری آب در کشاورزی، ترویج استفاده از آب‌های بازیافتی و جلوگیری از هدررفت آب در شبکه‌های توزیع باشد.
قدم دوم کنترل ساخت‌وساز‌ها است. شهرداری‌ها باید با کنترل ساخت‌وساز در مناطق پرخطر، از افزایش بارگذاری بر زمین جلوگیری کنند. همچنین باید استاندارد‌های ساخت‌وساز را به گونه‌ای اصلاح کنند که ساختمان‌ها در برابر فرونشست مقاوم باشند.
تزریق آب به آبخوان‌ها، سومین راهکار پیشنهادی است؛ به این معنا که دولت می‌تواند با تزریق آب به آبخوان‌ها، سطح آب زیرزمینی را افزایش داده و از فرونشست زمین جلوگیری کند. البته برای تکمیل این موضوع لازم است پایش و رصد مداوم از سوی سازمان نقشه‌برداری کشور انجام شود. این سازمان موظف است به طور مداوم فرونشست زمین را پایش و رصد کند و اطلاعات دقیق و به‌روز را در اختیار مسوولان و مردم قرار بدهد.
در نهایت آگاه‌سازی عمومی باید از سوی دولت انجام شود. به این معنا که با این آگاه‌سازی، مردم را از خطرات فرونشست زمین آگاه کند و آنها را به مشارکت در حفاظت از منابع آب تشویق کند.
خطر پدیده فرونشست را جدی بگیرید
اول خرداد امسال ایرنا در گزارش «فرونشست، ۹۰ هزار کیلومتر زندگی روی بحران» به مقاله مشترک عباس کشاورز رییس انجمن علمی آبیاری و زهکشی ایران و هدی کهریزی رییس گروه آب و محیط زیست مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی اشاره کرده. در این مقاله تاکید شده که بحران فرونشست زمین در ایران، یکی از جدی‌ترین خطرات پیش‌روی کشاورزی و زیرساخت‌های کشور است و به طور مستقیم از توسعه ناپایدار و مدیریت غلط منابع آب ناشی می‌شود.
بر اساس این مقاله، بیش از ۶۹ درصد دشت‌های کشور (۴۲۳ دشت از ۶۰۹ دشت ایران) در وضعیت ممنوعه یا ممنوعه بحرانی قرار دارند و تعداد چاه‌های کشاورزی ظرف چهار دهه اخیر از ۴۷ هزار به بیش از یک میلیون حلقه افزایش یافته که نزدیک به نیمی از آنها فاقد مجوز است. این وضعیت باعث شده میزان اضافه‌برداشت آب زیرزمینی به رقمی بین ۱۴۵ تا ۳۵۰ میلیارد مترمکعب برسد.
علی بیت‌اللهی، عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در گفت‌و‌گو با ایرنا با هشدار نسبت به شدت بحران فرونشست زمین در ایران گفته بود کشور ما هم‌اکنون با رتبه سوم جهانی از نظر شدت بحران فرونشست روبروست و این موضوع مستقیما ناشی از مدیریت نادرست منابع آب و الگوی ناپایدار توسعه کشاورزی است.
خطر بیخ گوش هفت استان
چندی پیش سیداسکندر صیدایی، رییس سازمان نقشه‌برداری کشور با اشاره به اینکه حدود ۹۰ هزار کیلومتر مربع از خاک ایران معادل مساحت پنج کشور جهان، تحت‌تاثیر فرونشست قرار دارد، گفته بود نرخ سالانه فرونشست حتی به ۳۱ سانتی‌متر رسیده که چند برابر استاندارد جهانی است. استان‌هایی همچون تهران، البرز، قزوین، خراسان رضوی، کرمان، اصفهان و فارس بیشترین نرخ فرونشست را دارند و کلانشهر‌های پرجمعیت با خطر جدی و تهدید زیرساخت‌های حیاتی مواجه‌اند.
به گفته رییس سازمان نقشه‌برداری کشور، پیامد‌های این بحران، تنها به تخریب سازه‌ها محدود نمی‌شود. از دست رفتن زمین‌های کشاورزی، آسیب به معیشت روستاییان، افزایش مهاجرت، تخریب آثار فرهنگی و تاریخی، تغییر شیمی خاک و حتی تهدید امنیت غذایی و ملی ازجمله خسارت‌هایی است که فرونشست برای ایران می‌تواند به ارمغان بیاورد.
تهدید‌ها را تبدیل به فرصت کنید
«محمد درویش» کارشناس حوزه آب و محیط‌زیست، فرونشست را زلزله خاموش می‌داند و می‌گوید: «ایرانیان ۱۵۰ میلیارد مترمکعب بیشتر از آنچه در طول ۳ دهه اخیر وارد آبخوان‌ها شده، برداشت داشته‌اند و این باعث فرونشست زمین در محدوده‌ای دست‌کم ۵۷ هزار کیلومتر مربعی با میزان به‌طور متوسط یک سانتی‌متر در سال شده است. او در گفت‌و‌گو با روزنامه «اعتماد» می‌گوید: ویژگی قالب سرزمین ایران این است که برخوردار از آبرفت‌های درشت دانه است. این آبرفت‌ها همان سنگ‌های کج و معوجی است که ما در نانوایی‌های سنگکی می‌بینیم. به دلیل وجود این سنگ‌ها، آب می‌تواند لابه‌لای آنها در زیرزمین ذخیره بشود و به عبارتی دست کم ۴۰۰ میلیارد مترمکعب آب را می‌توانیم ذخیره کنیم.»
او با انتقاد از اینکه در این سال‌ها میزان برداشت سفره‌های آب زیرزمینی بیشتر از میزان تغذیه شده عملا آب موجود در لابه لای این سنگ‌ها یا همان آبرفت‌های درشت دانه تخلیه شده و حالت سیمانی دارد و حتی اگر از همین فردا تغذیه‌شان کنیم و میزان تغذیه با برداشت برابر شود، فایده‌ای ندارد، چون آنها استعداد ذخیره آب را از دست داده‌اند. درویش در پاسخ به این پرسش که یعنی هیچ‌وقت امیدوار به ترمیم آب‌های زیرزمینی نباشیم، می‌گوید: «چرا می‌توانید منتظر بمانید، آن هم دست کم ۶۵ تا ۷۰ هزار سال دیگر. اگر این سال‌ها را صبوری کنید، می‌توانید امیدوار باشید که شرایط آب‌های زیرزمینی به وضعیت ایده‌آل خود رسیده است.»
این کارشناس ارشد محیط‌زیست این را هم اضافه می‌کند و می‌گوید: «این سرزمین‌ها سوخته و به بدترین مرحله بیابان‌زایی رسیده و نمی‌توان برای آن کاری کرد. در آخرین گزارش سازمان زمین‌شناسی هم آمده که خاک ایران ۱۰۰ هزار کیلومتر فرونشست دو سانتی‌متر در سال را تجربه می‌کند که این رقم زیادی است. این رقم در سال ۹۵، ۱۱ هزار کیلومتر و در سال ۹۸ کمتر از ۴۰ هزار کیلومتر مربع ذکر شده. شتاب افزایش فرونشست با روند نگران‌کننده‌ای در حال افزایش است.»
او معتقد است: «سرزمینی که دچار فرونشست شده یعنی طاقت ساخت و ساز ندارد و نمی‌توان هر جای آن شهرک ساخت، خطوط لوله گاز و دکل برق انتقال داد و حتی جاده هم نمی‌توان ساخت و به تعبیری از حیز انتفاع خارج شده است.» درویش، اما تاکید دارد ما در همان سرزمین‌های سوخته می‌توانیم سازه‌های سبک مثل پنل‌های خورشیدی قرار بدهیم. با توجه به اینکه هر هزار هکتار دست‌کم، هزار مگاوات برق تولید کند؛ یعنی با ۱۰۰ هزار کیلومتر مزارع خورشیدی می‌توانیم بزرگ‌ترین صادرکننده انرژی برق باشیم و این چالش را به فرصت تبدیل کنیم و درایت را به نظام ایران برگردانیم. او با اشاره به ناترازی آبخوان‌ها در استان‌هایی مانند فارس (۱۷.۳ میلیارد مترمکعب) و اصفهان (۱۳.۱ میلیارد مترمکعب)، هشدار داد که نرخ فرونشست در دشت فسا به ۵۴ سانتی‌متر در سال رسیده؛ ۱۴۰ برابر حد بحرانی. این پدیده به ترک‌خوردن جاده‌ها، شکستن پل‌ها، آسیب به خطوط راه‌آهن و حتی کج شدن دکل‌های برق منجر شده است.
درویش اظهار داشت: «ایرانیان ۱۵۰ میلیارد متر مکعب بیشتر از آنچه در طول ۳ دهه اخیر وارد آبخوان‌ها شده برداشت داشته‌اند، بزرگ‌ترین دلیل فرونشست در ایران هم همین ناترازی آبخوان‌ها است.»
