اقتصاد رانتی، نفتی و شبه‌دولتی به بحران‌ها شدت می‌دهد!
روزنو :بعد از تشدید تحریم‌های ایالات متحده علیه ایران در پی خروج این کشور از برجام؛ بحران هم در اقتصاد ایران تا مرز تجربه رشد منفی اقتصادی شدت گرفت و از آن زمان تاکنون دولت‌ها موفق به کنترل تورم افسارگسیخته نشده‌اند؛ سفره مردم هرروز در حال کوچک‌تر شدن است و چندسالی نیز واژه ناترازی، که به اعتقاد برخی از کارشناسان واژه‌ای برای سرپوش گذاشتن روی بار منفی ورشکستگی است، وارد ادبیات اقتصادی ایران شده که نمونه بارز و قابل لمس آن ناترازی در انرژی است.
یک اقتصاددان: رقابت‌پذیری اقتصاد ملی در کنار بهبود محیط کسب‌وکار و مقررات‌زدایی گسترده می‌تواند فضای اقتصادی کشور را برای حضور بخش خصوصی باز کند تا حداقل کشور نفس بکشد. بدون حضور بخش خصوصی، بحران‌های کشور حل نخواهد شد که هیچ، بدتر نیز خواهد شد و اقتصاد رانتی، نفتی و شبه‌دولتی به بحران‌ها شدت می‌دهد
پس از انتخاب مجدد ترامپ باز هم نگرانی‌ها درباره بحران‌های اقتصادی ایران به دلیل سیاست‌های خارجی او شدت گرفته است، اما علاوه بر ترامپ خطر فعالسازی مکانیسم ماشه یا اسنپ‌بک نیز وجود دارد. گفتنی است، مکانیسم ماشه یا اسنپ‌بک به سازوکاری اشاره دارد که به اعضای امضاکننده برجام اجازه می‌دهد در صورت ادعای نقض تعهدات از سوی ایران، تحریم‌های بین‌المللی سازمان ملل را که پیش از برجام علیه ایران اعمال شده بودند، به‌سرعت بازگردانند. این سازوکار در بند‌های ۳۶ و ۳۷ برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت گنجانده شده است و به دلیل ویژگی‌های خاص خود، از جمله غیرقابل وتو بودن، به‌عنوان ابزاری قدرتمند برای فشار بر ایران شناخته می‌شود.
به هشدار بسیاری از کارشناسان، فعالسازی مکانیسم ماشه می‌تواند فشار تحریم‌ها را دوچندان کند و به یک جنگ تمام عیار اقتصادی علیه ایران تبدیل شود.
افزایش تحریم‌ها، انسداد دارایی‌ها و توقف تجارت خارجی
فعال شدن مکانیسم ماشه می‌تواند تبعات گسترده‌ای در حوزه‌های اقتصادی، سیاسی، دیپلماتیک و امنیتی برای ایران به همراه داشته باشد. بازگشت تحریم‌های سازمان ملل، که شامل ۶ قطعنامه تحریمی مصوب بین سال‌های ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۰ است، در وهله اول می‌تواند منجر به کاهش صادرات نفت ایران شود، زیرا تحریم‌های نفتی، محدودیت‌های بیمه و کشتیرانی بازمی‌گردند. سپس منجر به مسدود شدن دارایی‌های ایران می‌شود به صورتی که دارایی‌های ایران در بانک‌های خارجی مسدود شده و نقل‌وانتقال مالی بین‌المللی با محدودیت‌های شدید مواجه می‌شود. همچنین محدودیت‌های بانکی و تجاری می‌تواند روند تجارت خارجی ایران را مختل کند.
ایران از طریق دیپلماسی فعال و همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تلاش کرده است از فعالسازی مکانیسم ماشه جلوگیری کند. عباس عراقچی، وزیر امور خارجه، تأکید کرده است که همکاری ایران با آژانس متوقف نشده و از طریق شورای عالی امنیت ملی مدیریت می‌شود. در همین راستا روز گذشته روند مذاکرات با کشور‌های اروپایی در استانبول آغاز شد. همچنین، ایران با رایزنی با کشور‌های چین، روسیه و حتی اروپا سعی در کاهش تنش‌ها و حفظ بستر حقوقی برجام دارد. با این حال، افزایش تنش‌های نظامی و سیاسی، به‌ویژه پس از حملات به تأسیسات هسته‌ای ایران، این تلاش‌ها را با چالش مواجه کرده است.
وحید شقاقی شهری در گفت‌و‌گو با «توسعه ایرانی»: بدیهی است فعالسازی مکانیسم ماشه دست اقتصاد جهانی را برای تشدید تحریم‌های اقتصادی ایران باز می‌کند. به عبارت دیگر بهانه برای جهان غرب ایجاد خواهد شد تا حلقه تحریم‌های اقتصادی کشور را تنگ‌تر کند.
اما در سال‌های اخیر، به‌ویژه پس از خروج آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸ و کاهش تعهدات هسته‌ای ایران در پاسخ به تحریم‌های یک‌جانبه، کشور‌های اروپایی (فرانسه، بریتانیا و آلمان) بار‌ها تهدید به فعالسازی این مکانیسم کرده‌اند. به‌ویژه، تصمیم ایران در سال ۲۰۲۵ برای تعلیق همکاری‌های داوطلبانه با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در واکنش به حملات نظامی اسرائیل و آمریکا به تأسیسات هسته‌ای، خطر فعالسازی اسنپ‌بک را افزایش داده است. تا تاریخ ۱۴ جولای ۲۰۲۵، هیچ قطعنامه‌ای برای ارجاع رسمی پرونده ایران به شورای امنیت صادر نشده است. با این حال، گزارش‌هایی از تهدید کشور‌های اروپایی، به‌ویژه تروئیکای اروپا، برای فعالسازی اسنپ‌بک وجود دارد. شایعاتی مبنی بر ارسال نامه‌ای از سوی آلمان به شورای امنیت در ژوئیه ۲۰۲۵ منتشر شده بود که بعداً توسط وزارت خارجه ایران تکذیب شد. با این وجود، تحلیلگران هشدار می‌دهند که در صورت تداوم وضعیت فعلی و عدم پیشرفت در مذاکرات، احتمال فعالسازی این مکانیسم در ماه‌های منتهی به اکتبر ۲۰۲۵ افزایش می‌یابد.
تحریم‌ها بازگردد.فروش نفت به صفر نزدیک می‌شود.
اما اکنون هم که این مکانیسم فعال نشده است، می‌توان سیگنال‌های آن را بر اقتصاد کشور دید و کارشناسان هرکدام از دیدگاه خود سعی در بررسی این پدیده دارند.
در همین راستا، محمود جامساز، اقتصاددان و تحلیلگر مسائل اقتصادی، در گفت‌و‌گو با اقتصادنیوز، درباره آثار فعالسازی مکانیسم ماشه گفت: بازگشت به این تحریم‌ها انزوای بین‌المللی ایران را تشدید می‌کند، به طوری که حتی کشور‌های چین و روسیه به دلیل الزام حقوقی به قطعنامه شورای امنیت، ناگزیر به قطع همکاری با ایران خواهند بود.
او افزود: در این صورت، فروش نفت به صفر نزدیک می‌شود و صادرات غیرنفتی سخت‌تر از قبل آسیب می‌بیند. درآمد‌های ارزی کشور به شدت محدود می‌شود و تنگنا‌های ارزی و پولی، دولت را مجبور به استقراض از بانک مرکزی و در حقیقت چاپ پول در راستای تامین کسری بودجه می‌کند که نتیجه آن افزایش تورم، افزایش بهای دلار، کاهش ارزش پول ملی، رکود اقتصادی، سقوط بورس و ورشکستگی بنگاه‌های کوچک و متوسط، یا به زیر ظرفیت رفتن تولید آنهاست. از سوی دیگر، تعدیل نیروی کار، روند افزایش بیکاری، کاهش سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی که همراه با ممنوعیت مبادلات بانکی، پولی، بین‌المللی و مسدود شدن احتمالی بخش دیگری از دارایی خارجی ایران است، اقتصاد کشور را بیش از پیش شکننده‌تر و در معرض فروپاشی قرار می‌دهد و توان دفاعی ایران را تضعیف می‌کند.
اما با این حالی که بسیاری از کارشناسان خبره نسبت به تبعات بازگشت این تحریم‌ها هشدار می‌دهند، باز عده‌ای هستند که به تاثیر نپذیرفتن اقتصاد ایران از این تحریم‌ها اصرار دارند. در این گزارش به روند کنونی اقتصاد ایران و تاثیر فعالسازی مکانیسم ماشه پرداخته شده است.
سوءمحاسبات، توهم و تحلیل‌های خیالی و به دور از واقعیات برخی مدیران موجب شد بحران‌ها کم اهمیت جلوه داده شود، اما اکنون ایران گرفتار و سرنوشت یک ملت گرفتار بحران‌های آب و فرونشست زمین و برق و گاز و بنزین شده است. چندین بحران نیز پیش روی کشور است، ولی هنوز نشانه‌ای از تصمیمات سخت و تغییرات بنیادین در حکمرانی اقتصادی کشور مشاهده نمی‌شود
نوک قله یخ بحران‌ها نمایان شده
یک اقتصاددان در گفت‌و‌گو با «توسعه ایرانی»، درباره وضعیت کنونی اقتصاد ایران عنوان کرد: ظهور و آغاز علائم بحران‌های اقتصاد ایران ریشه در حداقل ۲۰ سال سیاست‌های غلط اقتصادی دارد و حاصل ۲ تا ۳ سال اخیر نیست.
وحید شقاقی شهری افزود: تحریم‌های اقتصادی پایدار و پیوسته در کنار قیمت‌گذاری‌های دستوری و مداخلات نهاد‌های غیرمرتبط در صحنه اقتصادی کشور و کنار گذاشتن بخش خصوصی واقعی از صحنه اقتصادی و گذار از یک اقتصاد بد دولتی به یک اقتصاد فاجعه‌بار شبه‌دولتی، موجب شده نوک قله یخ بحران‌ها نمایان شود و چنانچه اصلاحات اساسی اقتصادی و سیاسی رخ ندهد، شرایط سخت‌تر خواهد شد. او تصریح کرد: متاسفانه فضای رانتی، غیررقابتی و غیرشفاف اقتصادی موجب شد پوپولیسم و توهمات برخی مدیران تشدید شود و طی سال‌های اخیر رانت‌های کلان ارزی نصیب یک گروه اقلیت شد و با وجود عمیق‌تر شدن فساد، حتی برخی وزرا که در مسیر اصلاحات قدم گذاشتند، استیضاح شده و کنار گذاشته شدند و فضای غبارآلود همچنان با شدت ادامه دارد.
این استاد دانشگاه درباره تاثیر دیدگاه‌های حاکم بر اقتصاد، اظهار کرد: سوءمحاسبات، توهم و تحلیل‌های خیالی و به دور از واقعیات برخی مدیران موجب شد بحران‌ها کم اهمیت جلوه داده شود، اما اکنون کشور گرفتار و سرنوشت یک ملت گرفتار بحران‌های آب و فرونشست زمین و برق و گاز و بنزین شده و چندین بحران نیز پیش روی کشور است ولی هنوز نشانه‌ای از تصمیمات سخت و تغییرات بنیادین در حکمرانی اقتصادی کشور مشاهده نمی‌شود.
به اعتقاد او، هیچ نشانه‌ای از واگذاری اقتصاد به بخش خصوصی مشاهده نمی‌شود و مدیران پا به سن گذاشته دولتی به مدیریت‌های شبه‌دولتی‌ها کوچ کرده‌اند و فاجعه در حال تشدید است.
بازتر شدن دست غرب با مکانیسم ماشه
شقاقی شهری درباره تاثیر فعالسازی مکانیسم ماشه بر اقتصاد کشور، توضیح داد: بدیهی است فعالسازی مکانیسم ماشه دست اقتصاد جهانی را برای تشدید تحریم‌های اقتصادی و بهانه برای حملات نظامی و اقتصادی به ایران بازتر خواهد کرد و به عبارت دیگر بهانه برای جهان غرب ایجاد خواهد شد تا حلقه تحریم‌های اقتصادی کشور را تنگ‌تر کند.
او ادامه داد: معتقدم بخشی از وضعیت موجود اقتصاد ایران ماحصل تحریم‌های اقتصادی است که با مکانیسم ماشه تشدید خواهد شد. با این حال باید بپذیریم حکمرانی اقتصادی کشور بیمار است و بدون تغییرات شگرف در نحوه اداره اقتصاد، شرایط ایران روز به روز بدتر خواهد شد.
این تحلیلگر مسائل اقتصادی درباره راهکار‌های مقابله با تبعات فعالسازی مکانیسم ماشه بر اقتصاد ایران، تاکید کرد: رقابت‌پذیری اقتصاد ملی در کنار بهبود محیط کسب‌وکار و مقررات‌زدایی گسترده می‌تواند فضای اقتصادی کشور را برای حضور بخش خصوصی باز کند تا حداقل کشور نفس بکشد.
شقاقی شهری خاطرنشان کرد: بدون حضور بخش خصوصی، بحران‌های کشور حل نخواهد شد که هیچ، بدتر نیز خواهد شد و اقتصاد رانتی، نفتی و شبه‌دولتی به بحران‌ها شدت می‌دهد.
