درآمد حاصل از فروش نفت خرج کجا شده است؟

برآورد‌های وزارت نفت و اتاق بازرگانی ایران حاکی از آن است که صنعت نفت کشور رقمی حدود ۲۵۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری نیاز دارد تا بتواند تولید فعلی نفت و گاز را حفظ کند؛ عددی بزرگ که بسیار فراتر از کل سرمایه‌گذاری خارجی است.

به گزارش روز نو میانگین سالانه نرخ سرمایه‌گذاری خارجی در کشور حدود پنج تا هشت میلیارد دلار بوده و کسری سرمایه صنعت نفت ایران رقمی معادل ۴۰ سال سرمایه‌گذاری خارجی در کشور است.

عارضه افت تولید در صنعت نفت و گاز

اخیرا آژانس بین‌المللی انرژی (IEA) در تازه‌ترین گزارش خود هشدار داد که میادین نفت و گاز جهان با سرعتی بیش از آنچه پیش‌تر تصور می‌شد، در حال افت تولید هستند؛ بنابراین شرکت‌های نفتی جهان برای مهار کاهش تولید راهی ندارند جز اینکه سالانه ۵۰۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری کنند.

نتایج حاصل از بررسی‌ها نشان می‌دهد حدود ۸۰ درصد از تولید نفت و ۹۰ درصد از تولید گاز طبیعی جهان از میادینی تأمین می‌شود که از نقطه اوج تولید خود گذشته‌اند.

در همین زمینه وزارت نفت و اتاق بازرگانی به کسری ۲۵۰ میلیارد دلاری سرمایه در میادین نفت و گاز کشور اشاره کرده‌اند و اخیرا محسن قمصری، مدیر سابق بین‌الملل شرکت نفت ایران در گفت‌و‌گو با «انتخاب» درباره افت تولید نفت در ایران هشدار داده و گفته است: «برای یک کشور نفتی که کاملا سر پا باشد و بتواند خودش را با شرایط روز تطبیق بدهد نیاز به سرمایه‌گذاری‌های مکرر و متعدد است که متأسفانه ما در شرایط تحریمی در این زمینه محروم هستیم، امکان سرمایه‌گذاری را نداریم و اگر سرمایه‌گذاری در صنعت نفت انجام ندهیم بنا بر پیش‌بینی‌ها یا بررسی‌هایی که انجام‌شده، سالانه ۳۰۰ هزار بشکه نفت خام خود را از دست می‌دهیم؛ چون حفظ تولید احتیاج به سرمایه‌گذاری دارد». به گفته او اگرچه رقم‌های مختلفی را برای سرمایه‌گذاری برای حفظ تولید اعلام می‌کنند، اما حداقل به ۲۵۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری نیاز داریم تا بتواینم سطح تولیدمان را نگه داریم.

این موضوع در حالی رخ می‌دهد که همسایگان ایران با سرعتی چشمگیر در حال برداشت از میادین مشترک نفت و گاز هستند؛ به‌طوری که برداشت قطر و عراق از برخی میادین مشترک به حدود دو برابر ایران رسیده است. برای مثال، در غرب کارون طبق داده‌های شرکت ملی نفت ایران، ایران تولید روزانه حدود ۴۲۰ هزار بشکه از این منطقه دارد، در حالی که تولید عراق بیش از ۹۵۰ هزار بشکه در روز است. این فاصله تقریبا ۵۳۰ هزار بشکه در روز، سالانه به بیش از ۱۹۳ میلیون بشکه اختلاف برداشت منجر می‌شود که با قیمت متوسط ۷۰ دلار برای هر بشکه، این شکاف تولید سالانه معادل ۱۳.۵ میلیارد دلار تفاوت درآمدی ایجاد می‌کند. این تفاوت درآمدی از آنجاست که عراق در حال همکاری با شرکت‌های بزرگ بین‌المللی مانند CNPC، پتروناس، توتال و BP است که موفق به حفاری‌های افقی پنج تا هفت کیلومتری برای دسترسی به لایه‌های پرفشار و نصب واحد‌های فراورش پیشرفته شده‌اند که بلافاصله پس از حفاری، نفت را به خط صادراتی منتقل می‌کنند.

در سایر میادین نیز وضعیت کم‌و‌بیش همین است. کارشناسان این شکاف را هشداری برای آینده می‌دانند و معتقدند هر روز تأخیر در سرمایه‌گذاری و توسعه، معادل میلیارد‌ها دلار سرمایه ازدست‌رفته است که به‌سادگی قابل جبران نیست.

درآمد نفت خرج نفت نشد

در همین زمینه سعید ساویز، کارشناس انرژی، در گفت‌و‌گو با «شرق» توضیح می‌دهد: میدان یا مخزن نفتی در واقع یک ساختار زمین‌شناسی است، درحالی که بسیاری تصور می‌کنند مثل یک چاله پر از نفت و گاز است. واقعیت این است که نفت در خلل و فرج‌ها و ترک‌های ریز که به هم پیوسته‌اند ذخیره شده است. سوراخ‌هایی که به هم پیوسته‌اند باعث می‌شود نفت و گاز با فشار در لایه‌ها حرکت کنند؛ در عمق‌های کمتر آب نیز حضور دارد. نفت و گاز براساس تکنولوژی هر دوره و با مکانیسم مشخصی تولید می‌شدند، پس ما ۵۰ سال پیش هم می‌شنیدیم که نفت در حال پایان است.

او می‌گوید: «بله، نفتی که با تکنولوژی آن زمان تولید می‌شد، تمام شد، اما علوم و فناوری‌های جدید به کمک آمدند؛ روش‌های نوین در حفاری، بهره‌برداری، تصفیه و استحصال و نیز یافتن منابع جدید موجب شدند تولید افزایش یابد. در هر قدم، هزینه برداشت یک بشکه نفت گران‌تر شد، اما در مجموع حجم تولید بیشتر شد. برای نمونه، در سال ۱۹۵۳ مجموع تولید نفت دنیا شاید حدود ۲۰ میلیون بشکه بود؛ امروز تولید روزانه دنیا به چندین برابر رسیده و به حدود ۱۱۰ میلیون بشکه در روز نزدیک شده است».

به گفته او، در ایران و خاورمیانه مخازن بسیار بزرگی وجود دارند که غالبا از نیمه دوم عمر خود عبور کرده‌اند. ساویز در ادامه توضیح می‌دهد: وقتی از یک مخزن بهره‌برداری شروع می‌کنید، مخزن برای اینکه نفت و گاز را بیرون بدهد، مکانیسم‌هایی دارد؛ این مکانیسم‌ها می‌تواند شامل انبساط سنگ و سیال، وجود کلاهک گازی بالای مخزن یا سفره آب زیر آن باشد. وقتی چاه می‌زنید، ابتدا تولید آغاز می‌شود. چاه بعدی نیز تولید می‌کند و می‌توان تولید را افزایش داد، اما از یک نقطه به بعد مخزن دچار افت می‌شود و میزان تولید از هر چاه کاهش می‌یابد. مثلا شما چاهی می‌زنید که چهار هزار بشکه تولید می‌کند و برای ۱۰ سال همین میزان را دارد، اما پس از ۱۰ سال تولید هر چاه افت می‌کند به مثلا ۵۰۰ بشکه؛ کم‌کم تولید نزولی می‌شود. در این نقطه اگر بخواهید تولید را ثابت نگه دارید، باید همواره چاه جدید بزنید تا افت تولید چاه‌های قبلی را جبران کنید. به عبارت دیگر، اگر از چهار هزار بشکه به سه هزار بشکه برسیم، باید چاه جدیدی بزنیم تا افت سه چاه قبلی را جبران کند و تولید را ثابت نگه دارد. به این روند که پس از مدت‌زمان ثبات تولید، منحنی تولید شروع به نزول می‌کند، نزول تولید می‌گوییم.

ساویز می‌گوید: «مخازن اصلی کشور به‌ویژه مخازن بزرگ که در مناطق نفت‌خیز قرار دارند و هر یک حداقل بیش از ۵۰ سال است که تولید می‌کنند، در وضعیت نزول تولید قرار دارند و مناطق نفت‌خیز باید مرتب چاه بزنند تا افت فشار و افت تولید را جبران کنند. حتی مخازن نسبتا جدید، مانند میدان آزادگان که حدود ۲۰ سال است از آن بهره‌برداری می‌کنیم نیز به شرایط دشواری رسیده‌اند. بسیاری از میادین بزرگ کشور افت تولید را تجربه کرده‌اند. در سطح جهان نیز وضعیت مشابه است؛ عمر مخازن میادین بزرگ به ۵۰، ۶۰ سال رسیده و بسیاری از آنها وارد فاز نزول تولید شده‌اند. در نتیجه کشور‌ها چند اقدام انجام می‌دهند؛ یکی، زدن چاه‌های جدید است و دوم، افزایش بهره‌وری از هر چاه است. افزایش بهره‌وری چگونه انجام می‌شود؟ از روش‌هایی مانند تزریق آب، تزریق گاز و روش‌های شیمیایی استفاده می‌کنند تا نفت بیشتری را به حرکت وادارند. نفت تمام نمی‌شود، اما استخراج آن دشوارتر می‌شود و هزینه استفاده از آن افزایش می‌یابد؛ بنابراین برای کنترل افت فشار و افت تولید، واقعا پول لازم است؛ باید چاه بزنیم، کاری که بلدیم که پول و فناوری متداول لازم دارد، نه حتی فناوری به‌شدت پیچیده».

این کارشناس تأکید می‌کند: صنعت نفت نیازمند سرمایه هنگفت است تا خود را سر پا نگه دارد. نیازمند سرمایه است تا آسیب زیست‌محیطی آن به حداقل برسد و نیازمند سرمایه است تا مدیریت درست شود. اما متأسفانه در کشور ما پول نفت به‌جا‌های دیگری منتقل شد و خرج صنعت نشد.

زنگ خطر افت سالانه ۱۰ درصد تولید نفت

مرتضی بهروزی‌فرد، دیگر کارشناس انرژی، به «شرق» توضیح می‌دهد که اگر در مخازن نفتی یا گازی سرمایه‌گذاری انجام نشود، چه از طریق حفاری مجدد و چه فرایند‌های افزایش ضریب بازیافت، بین پنج تا ۱۵ درصد کاهش تولید خواهیم داشت؛ یعنی به‌طور میانگین حدود ۱۰ درصد کاهش تولید در سال.

او می‌گوید: «این مسئله ربطی به ایران، عربستان یا هیچ کشور دیگری ندارد، اما با توجه به شرایطی که ایران در

۱۴ سال گذشته، به‌ویژه در یکی، دو دهه اخیر داشته است، امکان جذب سرمایه نداشته و ورود تکنولوژی فراهم نشد و نتوانستیم تجهیزات مورد نیازمان را وارد کنیم، این کاهش تولید برای کشور تشدید شده است. تا الان هم صنعت نفت با چنگ و دندان کارکنان نفتی سر پا مانده و با حداقل امکانات و تکنولوژی ۳۰ یا ۴۰ سال پیش و بدون سرمایه‌گذاری، وضعیت موجود را حفظ کرده‌اند. بااین‌حال، اگر همین روند ادامه یابد و شرایط تغییری نکند، متأسفانه حفظ وضعیت موجود تقریبا غیرممکن خواهد شد. درباره گاز هم همین‌طور است؛ اگر ما نتوانیم شرکت‌های دست اول دنیا را وارد حوزه‌های گازی کنیم و فرایند فشارافزایی را به کار بگیریم تا تولید را افزایش دهیم، قطعا تولید گازمان در دو، سه سال آینده دچار بحران خواهد شد و ناترازی به‌شدت افزایش پیدا خواهد کرد».

او با اشاره به تفاوت چشمگیر برداشت ایران و همسایگان در میادین مشترک نفتی توضیح می‌دهد: برای مثال، در میدان مشترک پارس جنوبی، در یک لایه ایران تقریبا هیچ برداشتی نداشته، اما قطر بیش از دو میلیارد بشکه از آن برداشت کرده است که اگر با قیمت امروز که البته پایین هم است، محاسبه کنیم، حدود ۱۵۰ میلیارد دلار برداشت قطر از این حوزه بوده، در حالی که ایران تقریبا هیچ سهمی نگرفته است.

بهروزی‌فرد اضافه می‌کند: «مشکل اساسی دیگر این است که اگر ما برداشت نداشته باشیم، علاوه بر از دست دادن درآمد، مسئله «مهاجرت سیال» نیز اتفاق می‌افتد. یعنی اگر ما گاز و نفت کمتری برداشت کنیم، به سمت طرف مقابل مثلا به گنبد شمالی قطر حرکت می‌کند. این یک بازی دو سر باخت است. ما امکان استفاده از شرکت‌های خارجی را نداریم، نه سرمایه‌داریم و نه تکنولوژی، اما کشور‌های مقابل ما بهترین شرکت‌های رده یک دنیا چه آمریکایی و چه اروپایی را در اختیار دارند و هر زمان که بخواهند از آنها استفاده می‌کنند و از آخرین تکنولوژی روز دنیا بهره‌مند می‌شوند. متأسفانه همین مسئله باعث شده در برداشت از حوزه‌های مشترک به‌شدت عقب بیفتیم و در آینده نیز وضعیت بدتر خواهد شد».