کشت خشخاش آغاز شد؟
روزنو :واردات قانونی تریاک یا کشت گونه‌ای از شقایق با قابلیت محدود به استحصال آلکالویید‌های مورد نیاز صنعت دارو مطرح شد
با گذشت حدود ۳ ماه از اعلام کاهش کشفیات تریاک در کشور و ابهام در نحوه تامین ماده اولیه برای تولید دارو‌های مخدر، در حالی که طی این مدت، پیشنهاد و احتمالاتی درباره تصمیم دولت به کشت قانونی خشخاش، واردات قانونی تریاک یا کشت گونه‌ای از شقایق با قابلیت محدود به استحصال آلکالویید‌های مورد نیاز صنعت دارو مطرح شد و واکنش‌های مخالف و موافقی را هم به دنبال داشت، دادستان کل کشور، در این هفته نقطه پایانی بر موضوع «کشت خشخاش» گذاشت و در جمع شورای معاونان دادستانی کل، اعلام کرد که کشت خشخاش و در واقع، آن گونه‌ای از شقایق که قابلیت استحصال شیره و تولید تریاک دارد، به طور قطع در ایران ممنوع و مشمول مجازات است.
به گزارش روز نو تاکید دادستان کل کشور بر ممنوعیت کشت خشخاش در حالی بود که ظرف سه ماه اخیر همزمان با حمایت تعداد کمی از نمایندگان مجلس از امکان آماده‌سازی مزارع کوهستانی در نوار زاگرس برای کشت خشخاش، بررسی نحوه تامین مواد اولیه صنعت دارو‌های مخدر به کمیسیون‌های تخصصی مجلس سپرده شده و با وجود موافقت اولیه دولت با کشت شقایق الیفرا که گونه‌ای متفاوت و غیر قابل سوءاستفاده برای تولید تریاک است، یک منبع آگاه در ستاد مبارزه با مواد مخدر، به «اعتماد» می‌گوید که هرگونه تغییر رویه تامین مواد اولیه مورد نیاز صنعت دارو‌های مخدر، باید در نهاد قانونگذاری صورت بگیرد.
این منبع آگاه به «اعتماد» می‌گوید با وجود آنکه اصلاحیه قانون مبارزه با مواد مخدر، آذرماه ۱۳۸۹ در مجمع تشخیص مصلحت نظام تصویب شده، اما حالا مجلس باید تغییرات جدید در این اصلاحیه را مصوب کند و با وجود ماده ۴۱ اصلاحیه قانون که کشت گیاهان حاوی آلکالویید‌های مورد نیاز برای صنعت داروسازی را مجاز شمرده و حتی با وجود مجوز قدیمی کشت خشخاش برای مصارف دارویی، تغییرات جدید باید در قالب مصوبات جداگانه در صحن علنی مجلس اعمال و ابلاغ شود.
توضیح سازمان غذا و دارو در پاسخ به مخالفان کشت خشخاش
از اواخر مرداد امسال و چند روز بعد از آنکه دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر از کمبود ماده اولیه برای تولید دارو‌های مخدر به دلیل کاهش کشفیات تریاک خبر داد و گفت که دولت باید برای واردات یا کشت قانونی خشخاش به نتیجه قطعی برسد، مخالفانی نسبت به سوءاستفاده از کشت قانونی به دلیل ضعف نظارت‌ها هشدار دادند و هفته پایانی شهریور ماه، سخنگوی سازمان غذا و دارو در پاسخ به نگرانی‌های مخالفان اعلام کرد: «با توجه به درخواست سازمان غذا و دارو برای کشت شقایق الیفرا در کشور و موافقت رییس‌جمهور، کشت قانونی این نوع شقایق تنها برای تولید دارو‌های حیاتی و مشتقات دارویی انجام می‌شود و هدف آن تأمین پایدار دارو‌های مورد نیاز بیماران صعب‌العلاج، سرطانی و اتاق عمل است.
این فرآیند تحت نظارت و الزامات امنیتی و قانونی، مطابق پروتکل‌های بین‌المللی INCB انجام خواهد شد. با توجه به گونه این شقایق، چون مثل روش‌های مرسوم قابلیت تیغ زدن ندارد، اصولا امکان سوءاستفاده عمومی یا مصرف غیرقانونی برای این گیاه وجود ندارد. به عبارت دیگر، سازمان غذا و دارو معتقد است با اجرای درست کشت قانونی و نظارت‌های دقیق، نگرانی‌های مربوط به تبعات اجتماعی و قاچاق موادمخدر برطرف می‌شود و تنها هدف، تأمین دارو و جلوگیری از کمبود آن در کشور است. سازمان غذا و دارو تأکید دارد که کشت قانونی صرفا برای تولید دارو‌های حیاتی شامل مورفین، کدئین و سایر مسکن‌های قوی، انجام می‌شود و هیچ ارتباطی با مصرف غیرقانونی مواد مخدر ندارد.
هدف اصلی، تأمین پایدار دارو‌های حیاتی برای بیماران صعب‌العلاج، سرطانی و نیازمند اتاق عمل است که کمبود آنها می‌تواند مستقیما سلامت بیماران را تهدید کند. سازمان غذا و دارو با همکاری وزارت جهاد کشاورزی و با نظارت تأمینی ستاد مبارزه با مواد مخدر، مراحل کاشت، داشت، برداشت و تولید دارو به خوبی قابل انجام است.
این فرآیند باید تحت چارچوب‌های بین‌المللی و با اطلاع INCB انجام شود تا شفافیت لازم را داشته باشد. همچنین اقدامات کنترلی و الزامات امنیتی قانونی باید به گونه‌ای طراحی شود که تبعات اجتماعی یا افزایش قاچاق مواد مخدر ایجاد نشود و تأمین نیاز درمانی کشور و امکان صادرات رسمی دارو به بازار‌های معتبر بین‌المللی فراهم گردد.»
به دنبال این توضیحات، اسحاق اسماعیلی که ریاست اداره دارو و مواد تحت کنترل در وزارت بهداشت را بر عهده دارد هم در چند نوبت در گفت‌و‌گو‌های رسانه‌ای خود اعلام کرد: «دارو‌های مشتق از خشخاش که به عنوان مسکن‌های قوی و برتر در جهان شناخته می‌شوند، در حوزه‌های تسکینی، اتاق‌های عمل، برای بیماران سرطانی و همچنین در مراقبت‌های تسکینی برای ترک اعتیاد مورد استفاده قرار می‌گیرند.
این داروها به دلیل وابستگی جسمی و روانی که ایجاد می‌کنند، در دنیا به عنوان دارو‌های استراتژیک تحت کنترل تلقی شده و توسط سازمان‌هایی مانند INCB (شورای بین‌المللی کنترل مواد مخدر) وابسته به سازمان ملل متحد، تحت نظارت و کنترل شدید هستند. کشور‌ها موظف به گزارش سالانه میزان تولید، توزیع، مصرف، واردات و صادرات این داروها به این سازمان بین‌المللی هستند.
پیش از انقلاب، ایران یکی از کشور‌های پیشرو در کشت قانونی خشخاش و استخراج مواد موثره آن برای تولید انواع دارو‌های مشتق قرص، شربت و... بود. این کشت تحت حمایت قوانین کشوری و بین‌المللی انجام می‌شد، اما پس از انقلاب، ایران به صورت داوطلبانه از این کشت قانونی انصراف داد و تأمین نیاز داخلی، عمدتا از طریق کشفیات مواد مخدر توسط پلیس و ستاد مبارزه با مواد مخدر انجام می‌شد که این مواد کشف شده به مصارف دارویی اختصاص می‌یافت.
هرچند این روش، نیاز‌های داخلی را تا حد زیادی تأمین می‌کرد، اما از نظر استاندارد‌های بین‌المللی، منشأ این مواد نامشخص تلقی شده و صادرات دارو‌های تولید شده از این طریق ممنوع بود.»
اسماعیلی در توضیح دلیل کاهش کشفیات تریاک افغانستان در ایران ظرف سه سال اخیر گفت: «پس از تغییرات سیاسی در منطقه و ممنوعیت کشت توسط طالبان، میزان کشفیات مواد مخدر در مرز‌های شرقی ایران نیز کاهش یافته است.
این کاهش، تأمین نیاز‌های دارویی داخلی را با چالش جدی مواجه کرده و وزارت بهداشت را بر آن داشته تا از اختیارات قانونی خود استفاده کند. برای تولید دارو‌هایی مانند مورفین و پتیدین تنها دو راهکار صدور مجوز کشت قانونی خشخاش یا واردات رسمی از منابع معتبر بین‌المللی مطرح است و در غیر این صورت بیماران در معرض کمبود دارو‌های حیاتی قرار خواهند گرفت.
ماده ۴۱ قانون مبارزه با مواد مخدر، به وزارت بهداشت اجازه می‌دهد تا در مواقع نیاز برای درمان، دارو، تحقیقات و مسائل پزشکی، درخواست کشت خشخاش را مطرح کند و وزارت کشاورزی نیز مکلف به کاشت آن است. با اجرای درست کشت قانونی و دریافت مجوز از هیات بین‌المللی کنترل مواد مخدر (INCB)، ایران قادر خواهد بود علاوه بر تأمین نیاز داخل، در بازار‌های جهانی از جمله اروپا، آسیای جنوب شرقی و امریکای جنوبی حضور پیدا کند.»
ابهام در کشت خشخاش و صدور مجوز کشت، دلیلی بود که نیمه مهر امسال، رییس سازمان غذا و دارو را به کمیسیون تخصصی مسائل سلامت در مجلس کشاند و مهدی پیرصالحی در جمع اعضای کمیسیون بهداشت و درمان مجلس در جواب این ابهامات و نگرانی‌های مرتبط با کشت خشخاش اعلام کرد: «بحث مطرح شده در جلسات سازمان غذا و دارو و ستاد مبارزه با مواد مخدر، کشت شقایق الیفرا و شقایق ایرانی است که قابلیت استخراج دارو‌های مخدر مانند مرفین و کدئین را در کارخانه‌های داروسازی دارد، اما قابلیت تیغ زدن و برداشت تریاک را ندارد. خشخاشی که برای تولید تریاک به‌کار می‌رود با آنچه ما پیگیری می‌کنیم، متفاوت است و آن نوع برای ما و ستاد مبارزه با مواد مخدر غیرمجاز است و هیچ کس دنبال کشت آن نوع خشخاش نیست.
با این حال، چون محصول استخراج شده در کارخانه‌ها از این شقایق‌ها، ماهیت دارویی و مرتبط با مخدر‌های درمانی دارد، لازم است فرآیند کاشت و تولید تحت نظارت دقیق انجام شود و توزیع ماده تولید شده نیز تحت کنترل و رصد قرار بگیرد.»
رییس سازمان غذا و دارو در این نشست تخصصی و در جمع اعضای این کمیسیون با تاکید بر اینکه در صورت ممکن نشدن کشت داخلی یا واردات رسمی مواد اولیه، احتمال کمبود دارو‌های مخدر مانند کدئین و مرفین پررنگ خواهد شد، خواستار آن شد که بحث واردات و کشت شقایق به صورت همزمان پیگیری شود تا کمبود دارویی رخ ندهد.
ستاد مبارزه با مواد مخدر هم از دیگر نهاد‌هایی است که مساله تامین مواد اولیه صنعت دارو‌های مخدر را طی سه ماه گذشته پیگیری کرده و مسوولان ستاد، با تاکید بر اینکه این گروه از داروها، با کاربری دوگانه برای درمان اعتیاد و تسکین بیماران صعب‌العلاج و مراکز بیمارستانی، نیاز حیاتی نظام سلامت محسوب می‌شوند، معتقدند که گرانی واردات ماده اولیه، می‌تواند عامل مهمی برای انصراف دولت از وابستگی خارجی و اقدام هر چه سریع‌تر برای صدور مجوز کشت شقایق الیفرا باشد.
هفته اول مهر ماه، محمد زارعی - که قائم مقام دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر است - در برنامه‌ای تلویزیونی در توضیح نحوه تصمیم‌گیری دولت برای تامین مواد اولیه مورد نیاز صنعت دارو‌های مخدر اعلام کرد: «کماکان سیاست جمهوری اسلامی ایران مبارزه قاطع با کشت خشخاش و موادمخدر است. کشت موادمخدر در دنیا به جهت برآورده کردن نیاز‌های دارویی، یک صنعت است، ما در سال ۱۳۵۸ کشت به جهت تأمین دارو را کنار گذاشتیم؛ امروز نیز تمام مولفه‌ها اعم از سیاست‌های کلی نظام، قوانین جاری و موجود در کشور، برنامه پنج‌ساله، قانون مبارزه با موادمخدر و... در راستای مبارزه با موادمخدر و مخالف با کشت خشخاش است لذا این موضوع، نه شدنی است و نه ما دنبال آن هستیم و نه به مصلحت است. موضوع دیگر، استحصالات از موادمخدر به منظور تولید داروست که در ۴۵ سال گذشته، بخش اندکی از این تأمین نیاز از طریق واردات و بخش عمده‌ای از طریق کشفیات بوده است.
در چند سال زراعی گذشته، با روی کار آمدن طالبان یک ممنوعیت و محدودیت کشت در افغانستان اعمال شده و به دنبال این کاهش کشت، کشفیات ما نیز کاهش پیدا کرد، زمانی ما تا هزار تن کشفیات داشتیم، اما کشفیات ما در سال گذشته به ۲۵۰ تن رسید در حالی که وزارت بهداشت به عنوان متولی این بخش، نیاز‌هایی دارد و تقریبا برآورد شده که نیاز وزارت بهداشت به مخدر‌ها برای تولید دارو، بالای هزار تن در سال است. البته با برنامه‌ریزی صورت گرفته در ستاد مبارزه با مواد مخدر اکنون در این رابطه جای نگرانی وجود ندارد و همیشه ذخایر استراتژیک خودمان را محفوظ نگه داشتیم و به صورت مدیریت شده، مواد را در اختیار وزارت بهداشت قرار دادیم.
آنچه حالا مطرح شده، این است که با این روند کشفیات و نیاز به دارو‌های مخدر پایه، حتما باید برنامه‌ریزی کنیم که برای تأمین این نیاز، یا باید به واردات روی بیاوریم یا باید تغییر رویکردی برای کشت در داخل داشته باشیم که به صراحت می‌گویم در این رابطه هنوز تصمیمی اخذ نشده و لازم است با ۱۱ عضو ستاد و با ریاست جمهور جلسه برگزار و نتیجه‌گیری شود. سیاست جمهوری اسلامی ایران تغییر نکرده و اخیرا دستورالعمل‌های بسیار محکمی درباره برخورد و جمع‌آوری داشتیم، حتی اکنون لایحه اصلاح قانون مبارزه با موادمخدر در مجلس در دست بررسی است که یکی از مفاد آن مربوط به تشدید برخورد با افرادی است که کشت و برداشت غیرقانونی داشته باشند و حتی تا مصادره زمین این افراد نیز پیش می‌رود لذا موضوع آزاد شدن کشت خشخاش صحت ندارد.»
در کنار این اظهارات، مخالفانی هم هستند که اگرچه از بدنه تصمیم‌گیران نیستند، اما معتقدند که به شرط اصلاح برنامه‌ریزی‌های اشتباه، نه نیازی به کشت شقایق الیفرا خواهد بود و نه نیازی به واردات.
فرامرز اختراعی؛ رییس سندیکای مواد موثره دارویی ازجمله این کارشناسان و معتقد است که با تغییر ساختار خط تولید دارو‌های مخدر، نه تنها نیازی به واردات ماده اولیه برای این بخش از صنعت نخواهد بود بلکه حتی نیازی به کشت شقایق الیفرا و ریسک در این حوزه را هم نداریم.
اختراعی در گفت‌و‌گو با «اعتماد» می‌گوید: «کمبود منابع حاصل از تریاک و هرویین و مرفین‌های قاچاق که توسط پلیس و نیرو‌های امنیتی کشف می‌شد و دراختیار شرکت‌های دارویی قرار می‌گرفت، قابل انکار نیست.
این مشکل، به دلیل ممنوعیت کشت خشخاش در افغانستان، فراگیر شده و صنعت دارو برای تامین ماده موثره با مشکل مواجه است به این نحو که سالانه ۶۰۰ تن تریاک در صنعت تولید انواع دارو‌های مخدر مصرف می‌شد ولی از سه سال قبل به این سو، ذخایر کشفیات به مراتب کمتر از این میزان نیاز صنعت است.
البته، اغلب دارو‌های تولید شده با تریاک مکشوفه، کدیین بود که از سنتز مرفین موجود در تریاک به دست می‌آید و کدیین، در گروه مسکن‌های خفیف محسوب می‌شود که در بازار دارویی ما هم، مسکن خفیف به عنوان جایگزین کدیین بسیار زیاد است و بنابراین، برای تولید کدیین، با خطر جدی از بابت کمبود تریاک مکشوفه مواجه نیستیم.
داروی اصلی مشتق از تریاک که در اتاق عمل بیمارستانی و برای بیماران صعب‌العلاج کاربرد دارد، سولفات مرفین برای اشکال دارویی شیاف و تزریقی است که البته میزان مصرف سولفات مرفین هم بسیار بسیار کم و سالانه، حدود ۵۰ کیلوگرم است، اگرچه که کارشناسان سازمان غذا و دارو، میزان مصرف این دارو را ۱۰۰ کیلوگرم در سال اعلام می‌کنند ولی میزان مصرف واقعی آن برای بیماران صعب‌العلاج و دچار بحران درد‌های سنگین چه به شکل شیاف و چه به شکل تزریقی، کمتر از ۵۵ کیلوگرم در سال است.
بنابراین، حتی در مورد دارو‌های تسکینی هم با کمبود مواجه نخواهیم بود. تنها خطر و احتمال کمبود مربوط به دارو‌های درمان اعتیاد است، چون یکی از مشتقات تریاک، تبایین است که برای تولید بوپرونورفین مصرف می‌شود و به دنبال کاهش کشفیات تریاک، ممکن است در تولید این داروی ترک اعتیاد با بحران مواجه شویم که در این صورت، نیاز به واردات تبایین داریم، اما برای تولید شربت تریاک هم دچار مشکل ناشی از کاهش کشفیات تریاک نخواهیم شد، چون با مرفین هم می‌توانیم شربت تریاک تولید کنیم و اگرچه که مرفین در مقایسه با تریاک، اثربخشی کمتری در تنتور اپیوم ایجاد می‌کند، اما در تمام کشور‌های دنیا هم، مرفین به عنوان داروی ترک اعتیاد کاربرد دارد و ما هم می‌توانیم با استفاده از کشفیات مرفین، در کوتاه‌مدت خط تولید شربت تریاک را فعال نگهداریم، چون میزان کشفیات مرفین، کافی است، اما در درازمدت، حتما باید برای واردات ماده اولیه و ماده موثره اقدام کنیم، چون علاوه بر آنکه، بیماران معتاد به دارو‌های درمان اعتیاد نیاز دارند، کشوری با بحران‌های حاصل از زلزله و سیل و جنگ هستیم که تسکین جراحت‌های ناشی از این حوادث، دارو‌های مسکن و قوی می‌طلبد.»
