زرنگ‌ترین بچه های ایران در کدام استان تحصیل می کنند؟
روزنو :بیش از نیمی از دانش‌آموزان سیستان و بلوچستان به کف یادگیری درس ریاضی نمی‌رسند
هشدار درباره وضعیت افت تحصیلی حالا به سطح وزارت آموزش‌وپرورش هم رسیده و این نگرانی در میان گفته‌های مسئولان آن هم دیده می‌شود.
به گزارش روز نو نمونه آن مهدی نوید ادهم، مشاور وزیر آموزش‌وپرورش است که خردادماه امسال درباره وضعیت نمرات آزمون‌های نهایی هشدار داد و گفت که در آزمون‌های نهایی، نمرات دانش‌آموزان بین ۸ تا ۱۰ و میانگین کشوری نیز در همین حدود است و این فقط زنگ خطر نیست، بلکه خود خطر است.
چهارسال قبل، یعنی در سال‌های آخر دوران کرونا «سنجش ملی کیفیت یادگیری دانش‌آموزان پایه ششم ابتدایی» به نتایج مشابهی رسیده بود و پیشاپیش از رسیدن به شرایط فعلی خبر می‌داد. براساس یافته‌های این سنجش، در هر سه درس، حدود یک‌سوم دانش‌آموزان به حدنصاب پایین نرسیده‌اند.
به‌طور میانگین عملکرد دانش‌آموزان در درس علوم ضعیف‌تر از ریاضی و خواندن است، اما به‌لحاظ شکاف بین استان‌ها، بیشترین اختلاف نمره در درس‌خواندن است؛ یعنی ۱۴۰ نمره اختلاف بین بالاترین و پایین‌ترین استان. در درس ریاضی عملکرد دختران و پسران به هم نزدیک است، اما در خواندن عملکرد دختران به‌طور میانگین حدود ۵۰ نمره بالاتر از پسران بوده است.
۱۵ مهرماه امسال علیرضا کاظمی، وزیر آموزش‌وپرورش، برای پاسخ به سوال محمدرضا صباغیان، نماینده بافق و مهریز، درباره دلایل افت شدید وضعیت علمی دانش‌آموزان کشور در صحن علنی مجلس حاضر شد. به گفته کاظمی: «افت تحصیلی فرآیندی زمان‌بر است و نمی‌توان انتظار داشت تنها در یک‌سال تغییرات قابل ملاحظه‌ای در آن ایجاد شود؛ ریشه‌های این پدیده را می‌توان در چهار لایه مورد بررسی قرار داد.»
به گفته او اولین دلیل در عوامل ساختاری و سیاست‌گذاری‌های کلان کشور است و یکی از مهم‌ترین دلایل افت تحصیلی، شکاف میان برنامه درسی با نیاز‌های زمانه است. به اعتقاد وزیر آموزش‌وپرورش، برنامه درسی کنونی مبتنی بر محفوظات بوده و از نیاز‌های واقعی بازار کار و مهارت‌های زندگی در قرن ۲۱ فاصله دارد. این امر موجب کاهش انگیزه درونی دانش‌آموزان می‌شود.
البته وزیر آموزش‌وپرورش در همین جلسه از یک روند رو به رشد در حوزه آموزش عمومی هم گفته بود که البته با دیدگاه‌های کارشناسان حوزه آموزش و معلمان کمی متفاوت است؛ طبق اظهارات او: «اگر در حوزه آموزش عمومی میانگین نمرات آزمون‌های نهایی یا کل یک دوره تحصیلی را براساس جدول ۲۰ برنامه هفتم توسعه مدنظر داشته باشیم، آمار‌ها نشان می‌دهد که میانگین نمرات نهایی پایه دوازدهم نظری در سال ۱۴۰۳ نسبت به سال ۱۴۰۲ حدود ۵۸ درصد افزایش داشته است.
میانگین نهایی نمرات پایه یازدهم نظری در سال ۱۴۰۴ نسبت به سال ۱۴۰۳ حدود ۰/۶ درصد افزایش داشته است. معدل دوره دوم متوسطه نظری براساس تکلیف جدول ۲۰ ماده ۷۸ قانون برنامه هفتم توسعه، از ۱۴/۷۵ در سال ۱۴۰۳ به ۱۵/۳۲ در سال ۱۴۰۴ رسیده که نشان‌دهنده ۰/۵۷ درصد ارتقا است. عملکرد دانش‌آموزان در امتحانات نهایی پایه دوازدهم، به‌دلایل متعددی ازجمله تعطیلی‌های ناخواسته ناشی از ناترازی‌های انرژی و آلودگی هوا تحت‌تأثیر قرار گرفته و باعث افت تحصیلی به میزان ۰/۴۳ درصد در سال ۱۴۰۴ شده است.»
حالا به‌تازگی نتایج «سنجش ملی کیفیت یادگیری دانش‌آموزان در سال ۱۴۰۰» در دسترس قرار گرفته و وضعیت را کمی روشن‌تر می‌کند. این سنجش ملی توسط پژوهشگاه مطالعات آموزش‌وپرورش در سراسر کشور انجام شده و سه درس اصلی خواندن و نوشتن به زبان مادری، ریاضی و علوم دانش‌آموزان پایه ششم ابتدایی را به‌عنوان شاخصی برای آگاهی از کیفیت یادگیری آنها ارزیابی کرده است.
در بخشی از این گزارش نوشته شده است که این نتایج حداقل در درس ریاضی در مطالعات سابق نیز خودش را به‌شکلی مشابه نشان داده است و عملکرد ریاضی دانش‌آموزان از وضعیت مطلوبی برخوردار نیست. براساس نتایح مطالعه بین‌المللی روند‌های آموزش علوم و ریاضی (تیمز) که هر چهارسال یک‌بار از سال ۱۹۹۵ تا ۲۰۱۹ در بیش از ۵۰ کشور ازجمله ایران اجرا شده، عملکرد ریاضی دانش‌آموزان پایه چهارم ایران همیشه پایین‌تر از میانگین بین‌المللی بوده است.
نتیجه آخرین دوره مطالعه در سال ۲۰۱۹ نشان داده که میانگین ریاضی دانش‌آموزان ایران در پایه چهارم، برابر با ۴۴۳ است که نسبت به دوره قبل از آن یعنی سال ۲۰۱۵، ۱۲ نمره رشد داشته است. علاوه بر این ۳۲ درصد از دانش‌آموزان پایه چهارم هم به حداقل سطح شایستگی مورد انتظار در ریاضی نرسیدند و تنها دو درصد از آنها به سطح بالاترین معیار عملکردی رسیده بودند. علاوه بر این مطالعه «سنجش صلاحیت‌های پایه: ارزشیابی درون‌داد‌ها و برون‌داد‌های آموزشی در ایران» که در پایه پنجم ابتدایی انجام شد نیز نشان می‌دهد که عملکرد دانش‌آموزان از وضعیت مطلوبی برخوردار نیست.
حالا نتایج بررسی عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان پایه ششم نشان داد که همچنان عملکرد تحصیلی آنها در این درس و در کشور از نقطه وسط مقیاس، پایین‌تر است. در این مطالعه نمره ۵۰۰ معادل با میانگین نمرات مقیاس در مطالعه و نمرات کمتر یا بیشتر از ۵۰۰ به‌معنای نمرات کمتر یا بیشتر از میانگین مقیاسی است. در درس ریاضی، نمره کل کشور برابر با ۴۴۶، در درس علوم میانگین آن برای درس علوم ۴۲۲ و در درس‌خواندن این میانگین ۴۴۶ به‌دست آمد.
براساس تحلیل‌های نهایی، عملکرد ریاضی دانش‌آموزان در کل کشور براساس مقیاس میانگین ۵۰۰ و انحراف استاندارد ۱۰۰، برابر با ۴۴۶ برآورد می‌شود؛ به‌عبارت‌دیگر عملکرد دانش‌آموزان در ریاضی از نقطه مقیاس پایین‌تر است. غیر از استان‌های همدان، سمنان و شهر تهران که به‌دلیل رعایت نکردن هر سه سطح استاندارد نمونه‌گیری و نرخ مشارکت پایین در این گزارش قرار نگرفته‌اند، عملکرد ریاضی دانش‌آموزان استان‌های یزد و مرکزی بالاتر از سایر استان‌ها قرار دارد و درمجموع تنها استان‌های مرکزی، اصفهان و فارس از نظر معناداری بالاتر از میانگین کشور قرار دارند.
در نقطه مقابل استان‌های سیستان و بلوچستان و هرمزگان، کمترین میانگین ریاضی را در کشور کسب کرده‌اند و استان‌های هرمزگان، خوزستان، کردستان، آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی از میانگین کشوری، عملکرد ریاضی پایین‌تری داشتند. طبق نتایج این سنجش، بیش از نیمی از دانش‌آموزان استان سیستان و بلوچستان یعنی حدود ۵۳ درصد حتی به کف یادگیری در این درس نمی‌رسند؛ نتیجه‌ای که در دو درس دیگر هم مشاهده می‌شود.
رتبه بهتر غیردولتی‌ها
در مقایسه عملکرد درس ریاضی در انواع مدارس، بهترین عملکرد را دانش‌آموزان مدارس غیردولتی نشان دادند. پس از این مدارس، دانش‌آموزان مدارس شاهد قرار گرفتند و تفاوت عملکرد این گروه از دانش‌آموزان نیز با سایر دانش‌آموزان معنادار بود. میانگین عملکرد ریاضی دانش‌آموزان مدارس غیردولتی حمایتی، عادی و عشایری بعد از این سه گروه بودند، ولی تفاوت‌های این سه گروه از لحاظ آماری معنادار محسوب نمی‌شود.
در تحلیل بعدی دانش‌آموزان مدارس شهری و روستایی از نظر عملکرد ریاضی مقایسه شدند که مشخص شد دانش‌آموزان مدارس شهری با میانگین ۴۵۱ از مدارس روستایی با میانگین ۴۲۱ عملکرد ریاضی بهتری داشتند. همچنین مقایسه بین مدارس با جنسیت‌های مختلف هم نشان داد که مدارس دخترانه تفاوتی از نظر عملکرد با مدارس پسرانه ندارند ولی مدارس مختلط به‌طور معناداری عملکرد ضعیف‌تری نسبت به مدارس تک‌جنسیتی دارند.
اصفهان، مرکزی و یزد در صدر «خواندن»
همراه با سنجش ریاضی دانش‌آموزان پایه ششم به‌عنوان درس اصلی، دو موضوع خواندن و علوم نیز به‌عنوان دروس اصلی مورد سنجش قرار گرفت. نتایج آن نشان داد که میانگین عملکرد دانش‌آموزان پایه شش در خواندن ۴۴۶ است. در مقایسه استانی، استان‌های اصفهان، مرکزی و یزد بالاترین عملکرد و سیستان و بلوچستان وخوزستان پایین‌ترین عملکرد خواندن را میان استان‌های کشور نشان دادند.
استان‌های اصفهان، مرکزی، یزد، قم، زنجان، مازندران، فارس و خراسان رضوی به‌طور معناداری عملکرد بالاتری از میانگین کشوری داشته و عملکرد استان‌های سیستان و بلوچستان، خوزستان، گلستان، هرمزگان، کردستان و آذربایجان غربی نیز به‌شکلی معنادار از میانگین کشوری پایین‌تر است.
درمجموع در استان‌های اصفهان، مرکزی و یزد وضعیت عملکرد خواندن نسبت به سایر استان‌ها مطلوب است، اما وضعیت نامناسبی در استان سیستان و بلوچستان دیده می‌شود که طبق آن در این استان از هر پنج دانش‌آموز، سه نفر به کف یادگیری در این درس نمی‌رسند. بالاترین عملکرد درس‌خواندن بین انواع مدرسه هم در مدارس غیردولتی دیده می‌شود.
پس از مدارس غیردولتی، مدارس شاهد قرار دارند و بعد از آن مدارس غیردولتی حمایتی و عادی قرار می‌گیرند و طبق نتایج به‌دست آمده، عملکرد مدارس عشایری نیز از دیگر مدارس پایین‌تر است. علاوه بر این، مدارس شهری نیز به‌طور قابل‌توجهی نسبت به مدارس روستایی عملکرد خواندن بهتری دارند. برخلاف عملکرد ریاضی، در درس خواندن، مدارس دخترانه از مدارس پسرانه عملکرد بالاتری داشتند و هر دوی این مدارس از مدارس مختلط بهتر بودند.
عملکرد مشابه در درس علوم
میانگین عملکرد علوم در کل کشور برابر با ۴۲۲ بود. پنج درصد از دانش‌آموزان کمتر از ۲۵۳ کسب کرده بودند و همین نسب از آنها، عملکرد بالاتر از ۵۳۸ داشتند. استان‌های مرکزی و یزد بالاترین عملکرد را در میان استان‌های کشور نشان دادند و استان‌های سیستان و بلوچستان و خوزستان مشابه عملکرد درس‌خواندن، کمترین میانگین عملکرد علوم را در میان استان‌های دیگر به‌دست آوردند. در این دو استان بیشتر دانش‌آموزان به کف یادگیری پایین نمی‌رسند که این نتیجه بسیار ناگوار است.
به‌عبارت‌دیگر در استان سیستان و بلوچستان از هر سه دانش آموز، دو دانش‌آموز به کف یادگیری درس علوم نمی‌رسند. مثل دو درس ریاضی و خواندن، مدارس غیردولتی و شاهد عملکرد و نمرات بالاتری نسبت به سایر مدارس دارند و بعد از آنها، مدارس عادی، عشایری و غیردولتی حمایتی قرار دارند. مدارس شهری نیز عملکرد علوم بالاتری نسبت به مدارس روستایی نشان داده‌اند و مدارس دخترانه نسبت به مدارس پسرانه، عملکرد بالاتری داشتند و هر دوی این مدارس، از مدارس مختلف عملکرد بالاتری نشان داده‌اند.
محتوای درسی سنگین و ارزیابی سنتی
براساس یکی از جداولی که در این گزارش منتشر شده، استان‌های کرمانشاه، قم، گلستان، کردستان، اردبیل و آذربایجان شرقی دارای وضعیت بهتری در عدالت آموزشی در مقایسه با سایر استان‌ها هستند. این استان‌ها حداقل در سه شاخص عدالت آموزشی وضعیت مناسبی داشتند. ازطرف‌دیگر، در استان‌های بوشهر، خراسان رضوی، زنجان، کهگیلویه و بویراحمد و یزد وضعیت عدالت آموزشی مناسب نیست؛ چون در همه شاخص‌های موردبررسی این سنجش، عملکرد استان بد یا بسیار بد بود.
علی بهشتی‌نیا، کارشناس آموزش و معلم معتقد است که شرایط فعلی کیفیت تحصیل دانش‌آموزان ترکیبی از عواملی مثل کمبود‌های زیرساختی، محتوای درسی و حتی نحوه تدریس است و باتوجه به شرایط آموزش در کشور ما نتایج این ارزیابی، نباید انتظاری بیش‌ازاین داشت؛ چون آنچه در مدارس رخ می‌دهد با آنچه در رسانه‌های آموزش‌وپرورش بازتاب داده می‌شود، دو مسیر متفاوت است.
او معتقد است آنچه در کلاس‌های مدرسه می‌بینیم، با تبلیغات آموزش‌وپرورش متفاوت است: «در این سال‌ها محتوای کتاب‌های درسی بسیار سنگین و روش‌های ارزشیابی بسیار سنتی بوده است. برای مثال بیشتر مطالب کتاب علوم چهارم ابتدایی مبتنی بر آزمایش است، اما باید پرسید کدام یک از مدارس ما آزمایشگاه مجهز دارد؟ حتی اگر داشته باشد هم آیا معلمان توانمندی برای استفاده از این آزمایشگاه‌ها داریم؟
بحث آزمایشگاه بسیار مهم است و با مواد شیمیایی سروکار دارند، خود معلم‌ها رنگ و بویی از آزمایشگاه دیده‌اند؟ دانش‌آموزان چطور و کجا قرار است این آزمایش‌ها را یاد بگیرند؟ با حفظ‌کردن که نمی‌توانند خروجی مطلوبی از این درس داشته باشند. درحقیقت محتوا‌های درسی با آنچه باید انجام شود متفاوت است و مدارس نمی‌توانند این تجهیزات را تهیه کنند.»
او توضیح می‌دهد که آزمون‌ها مبتنی بر مسائل مفهومی است و وقتی دانش‌آموزان حفظ کردن را جایگزین یادگیری مفهومی کرده‌اند، درک لازم را از درس علوم ندارند: «بخشی از این مسائل به دوران کرونا برمی‌گردد که مدارس به‌صورت آنلاین برگزار می‌شود، اما نسبت کمتری دارد. نتایجی که ما می‌بینیم بسیار تأسف‌بار است. در درس ادبیات هم همین شیوه از آموزش اجرا می‌شود. دانش‌آموزانی که آزمون می‌دهند عموماً خواندن و نوشتن را بلد نیستند.
من به‌صورت میدانی شاهد هستم که دانش‌آموزان ابتدایی و متوسطه اول و دوم توان خواندن، نوشتن و درک متن را ندارند. دانش‌آموزان بسیار بد خط شده‌اند و املای بسیار ضعیف دارند و این نشان می‌دهد که کتاب نمی‌خوانند. قرار بود معلمان ادبیات بر خواندن متن تاکید کنند، اما آنچه می‌بینیم خلاف آن است. برای مثال در مقطع متوسطه اول، درس ادبیات به یکی از دروس نهایی تبدیل شده و فقط به‌صورت تستی با دانش‌آموز کار می‌شود. درحالی‌که این درس باید از این قاعده استثنا می‌شد. درحالی‌که دانش‌آموزان باید با اشعار به‌شکلی مفهومی آشنا شوند.»
او از تفاوت محتوا‌های کتاب‌های درسی با نیاز‌های واقعی دانش‌آموزان می‌گوید: «نسخه آزمایشی کتاب درسی ادبیات پایه هفتم، با نسخه‌ای که بعد منتشر شد، بسیار متفاوت است. محتوا‌های نسخه آزمایشی بسیار جذاب بود؛ چون محصول یک سنجش کشوری و مشارکت معلمان بود و هیئت تألیف برای آن تلاش زیادی انجام داده بود، اما همه مطالب سازنده را حذف کردند و درنهایت کتابی تألیف شد که دانش آموزان هیچ علاقه‌ای به مطالب آن ندارند.»
مهرماه امسال، احسان عظیمی راد، سخنگوی کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس میانگین معدل دانش‌آموزان را بین ۹ تا ۱۲ اعلام کرده و گفته بود که میانگین معدل دانش آموزان تقریباً بین ۹ تا ۱۰ برای رشته ریاضی، حدود ۱۰ تا ۱۱ برای رشته تجربی و ۱۱ تا ۱۲ برای رشته علوم انسانی است. حالا بهشتی‌نیا می‌گوید، آموزش درس ریاضی هم شرایط مشابهی دارد و به درسی حفظی تبدیل‌شده و دانش‌آموزان مدام در حال نوشتن‌اند: «آمادگی برای کنکور به مدارس ابتدایی رسیده و این روند برای آموزش‌وپرورش خطرناک است.
محتوای درسی باید سبک‌تر باشد. آنچه دانش‌آموزان در درس ریاضی حفظ می‌کنند با آنچه می‌خواهند به‌صورت عملیاتی پیاده کنند، متفاوت است. این نکته را هم باید در نظر گرفت که استان‌ها نیاز‌ها و نتایج متفاوتی دارند. مجموع این عوامل دست‌به‌دست هم داده و شرایط فعلی را پیش آورده است. دانش‌آموزان حال خوبی در مدارس ندارند و با انگیزه درس نمی‌خوانند. تراکم کلاس‌ها بالاست و همه درس‌ها حفظی شده است.
تجربه زیسته‌ای از دروس ندارند، به‌همین‌دلیل رابطه آنها با محتوای درسی کاملاً قطع است و با آن ارتباط برقرار نمی‌کنند. هیچ تجربه جدید و متفاوتی ندارند و کلاس‌ها با همان سبک و سیاق سنتی مدیریت می‌شود و فقط تخته‌سیاه جمع شده و به وایت برد و ویدئو پروژکتور تبدیل شده است. تعریف مسئولان از هوشمندسازی مدارس هم همین است.»
این کارشناس آموزش اعتقاد دارد که برای بهبود اوضاع، یکی از راهکار‌ها این است که آموزش‌وپرورش در زمینه نحوه آموزش دروس، کمی عقب بایستد و نحوه تدریس را در اختیار معلم و مدرسه قرار دهد: «در این شرایط معلم می‌تواند دروس را به‌صورت مفهومی به دانش‌آموز بیاموزد، اما سازوکار آموزش آنقدر برای معلمان پیچیده شده که حاضرند در کلاس بمانند، اما از عواقب‌اش دور بمانند.»
بهشتیان اعتقاد دارد که روند افت تحصیلی دانش‌آموزان کاملاً صعودی است و در یکی، دو سال اخیر بیشتر دیده می‌شود: «این مسیر از سال‌های گذشته شروع شده، مسئله‌ای ریشه‌ای است و ما باید ابتدا بدانیم هدف از آموزش‌وپرورش ما چیست؟ ایجاد اشتغال یا تربیت شهروند نمونه؟»
